Importasaun no Esportasaun ba Merkadoria

Sim bele, iha Artigu 164 nia okos Kodigu Aduaneiru (Dekretu Lei 14/2017), ita bele marka presensa wainhira ami halo hela inspesaun ba ita nia sasan sira. Ami sei jeralmente notifika ita ka ita nia agente despaxante aduaneiru wainhira ami prontu ona atu halo inspesaun atu nune’e ita mos bele atende se ita hakarak.

Wainhira sasan komersial sira tama mai Timor-Leste, sasan sira ne’e bele liu husi aero, tasi ka via terestre. Hafoin sasan sira ne’e to’o mai, sei iha rekerementu legal ida ba sasan sira ne’e atu tau iha”tratamentu Alfandega” nia okos iha tempu spesifiku balun nia laran. Ba sasan sira to’o mai husi tasi sei iha loron 30 loron servisu nian, no ba sasan sira to’o mai husi aero no terestre sei iha loron 20 loron servisu nian. Se wainhira failha atu kumpri tuir maka sei rezulta iha automatikamente aplika koima finanseiru tuir Artigu 142 nia okos Kodigu Alfandega (Dekretu Lei 14/2017).

Wainhira sasan komersial tama mai Timor-Leste, sasan refere bele liu husi aero, tasi ka via terestre. Hafoin sasan sira to’o mai, sei iha rekerementu legal ba sasan hirak ne’e atu tau iha “tratamentu Alfandega” nia okos iha tempu spesifiku balun nia laran. Ida ne’e simplesmente signifika katak sasan hirak ne’e presiza deklara mai ami hanesan sasan importasaun, re-exporta, ka tau iha fatin aprovadu sira iha fasilidade armazen desalfandegadus sira. Importante liu maka, prosesu ida ne’e tnke kompleta iha tempu restriu nia laran, se wainhira failha atu kumpri tuir maka sei rezulta iha automatikamente aplika koima finanseiru: To’o mai husi tasi iha loron 30 loron servisu nian; To’o mai husi aero ka terestre maka loron 20 loron servisu nian.

Exit Note maka notifikasaun ofisial husi Alfandega, tantu emprime ka iha formatu eletroniku, indika katak ita kompleta ona prosedimentu apuramentu nian no katak ita nia sasan sira bele ona sai husi area kontrolu Alfandega nian (hanesan iha portu). Atu bele hetan Exit Note, ita ka ita nia despaxante tenke aprezenta resibu pagamentu mai Alfandega. Wainhira ita nia pagamentu konfirmadu ona, hamutuk ho kustu sira seluk hanesan kustu armazen ba APORTIL nian, maka Alfandega sei fo ita nia Exit Note. Wainhira sai husi portu, Alfandega sei hare ita nia Exit Note no eletronikamente valida iha sistema ASYCUDA.

Sim presiza: Ema se deit ka kompania ne’ebe importa ka exporta sasan sira tenke iha numeru identifikasaun taxa (TIN) ida.

Atu halo deklarasaun importasaun ba sasan komersial sira, ita presiza:

1. Ema ne’ebe autorizadu atu uza sistema ASYCUDA World, ka uza atendementu seluk hanesan despaxante aduaneiru ida
2. Presiza iha dokumentu suporta sira bazeia ba deklarasaun refere
3. Iha Numeru Indetifikasaun Taxa (TIN) ne’ebe validu no halo iha Timor-Leste.
4. Iha sertifikadu Debidu ida (Certificate of Dividas) no;
5. Iha Sertifikadu Rejistrasaun ba Negosiu ida.

Ami uza termus Less than Container Load (LCL) atu deskreve transportasaun sasan liu husi tasi ho montante ki’ik ne’ebe mak la presiza kontentor ho kapasidade kompletu. Iha nasaun balun, LCL dala ruma refere hanesan sasan ne’ebe mak konsolida ka tau hamutuk husi grupu sira. LCL fornese transportador no kliente sira ho opsaun kustu flesibilidade sira ba transportasaun ki’ik sira, transportasaun ho tempu menus. Ninia vantagem husi prosesu ida ne’e mak ita bele hetan ita nia sasan sira lalais deit se wainhira sasan sira ne’e prontu ona, duke hein keleur to sasan sira bele tau kontentor ne’ebe kompletu.

Declaracao Aduaneira Unica (DAU) maka hanesan termus ida ne’ebe mak uza ona iha Timor-Leste ba deklarasaun importasaun no exportasaun nian.

Atu exporta ita presiza:

1. Deklarasaun Exportasaun Eletroniku ida DAU EX1
2. Invoice Komersial ida
3. Numeru Indetifikasaun Taxa ida (TIN)
4. Lisensa seluk(sira) se nesesaria

Wainhira Alfandega finaliza ona prosesu ita nia sasan sira, ita ka ita nia despaxante sira sei hetan Notifikasaun Avaliasaun ASYCUDA nian ida ne’ebe identifika montante hirak mak presiza selu. Wainhira simu ona, ita ka ita nia despaxante bele ona hili atu selu liu husi:

1. Uza Debit ka Kartaun Credit : Fatin Alfandega balun aseita pagamentu eletroniku. Ita nia banku bele fo kustu ba ita se uza prosesu ida ne’e.
2. Visita Banku: Ita ka ita nia despaxante bele selu liu husi Banku BNU. Ita presiza aprezenta notifikasaun avaliasaun ne’ebe mak inklui detelhu bankaria Alfandega nian, no depois mak banku sei halo resibu pagamentu ida. Ita ka ita nia despaxante depois presiza lori resibu refere ba Alfandega atu nune’e sira bele konfirma pagamentu iha sistema ASYCUDA.

Tantu prosesu sira iha leten ne’e sei permite Alfandega sei autualiza iha sistema ASYCUDA atu konfirma katak pagamentu halo ona.

Bill of lading maka hanesan dokumentu legal ida halo husi transportador ba ro ahi ne’ebe inklui detelhu tipu, kuantidade no destinasaun sasan sira ne’ebe tula hela. Bill of lading serve hanesan resibu transportasaun wainhira transportador lori sasan sira ba fatin destinasaun. Dokumentu ida ne’e tenke akompania ho transportasaun produtu sira, tantu husi transportasaun no tenke asina husi reprezentante autorizadu husi transportador, ro ahi no ne’ebe simu.

Iha komersiu iternasional, “manifestu” maka lista ba sasan sira ne’ebe mak atu transporta iha viagem marina ka aviaun partikular balun. Manifestu mos konhesidu hanesan “deklarasaun ba sasan”ida. Manifestu fornese informasaun ba aspeitu fiziku, hanesan deskripsaun, todan no/ka medida. Wainhira sasan haruka ona liu husi kompania transportasaun oin-oin iha ro ahi ne’ebe hanesan, normalmente sei iha bills of lading ba kada kompania, maibe iha deit manifestu sasan konsolida ida deit.

Kontentor sasan nian laos jeralmenta fabrika iha Timor Leste. Iha kazu barak, kontentor sira simplesmente uza atu importa ka exporta sasan sira, ne’ebe kontentor hirak ne’e la importa mai Timor-Leste hanesan permanente. Iha liafuan seluk, kontentor ne’e rasik la deklara mai ami, no ninia dever no taxa asosiadu mos la selu ida. Se ita deklara kontentor atual mai ami, no selu ona dever no taxa asosiadu maka ita bele fa’an ita nia kontentor iha Timor-Leste. Se lae, ita tenke deklara kontentor refere mai mai hanesan importasaun.

Full Container Load “FCL” iha termus transportasaun sasan signifika katak sasan sira okupa spasu hotu iha kontentor ida nia laran sein fahe spasu ho sasan sira seluk. Iha naha FCL nian, sasan kompletu sira iha kontentor laran nain mak ema ida deit. Agensia transportasaun ofrese kontentor oin-oin ne’ebe diferente husi ninia medida no funsaun: kontentor maran standar, kontentor refrigerador, kontentor tanke, kontentor rak, kontentor rak bele dobra, sst. Ninia medida media ba kontentor hirak ne’e maka husi 20-feet ka 40-feet.

Air waybill maka dokumentu ida ne’ebe mak akompania sasan sira iha ro ahi haruka husi transportador internasional hodi fornese informasaun detelhu kona ba ro ahi no permite atu bele buka tuir. Bill bele halo kopia barak atu nune’e kadaparte ne’ebe mak involve iha transportasaun bele rai nudar dokumentu ida. Air waybill, ne’ebe mak konhesidu hanesan nota konsigmentu aero nian, hanesan mos tipu bill of lading ida.

Iha Artigu 18 nia okos Kodigu Aduaneiru (Dekretu Lei 14/2017), ita tenke rai ita nia dokumentu importasaun no exportasaun sira ba minimu tinan lima (surat tahan ka eletroniku), no ita tenke halo dokumentu sira ne’e desponivel wainhira Alfandega husu.

Lae: Sasan sira ne’ebe deklara tuir ninia “unidade kuantidade” ne’ebe mak bele hetan iha Tarefa AlfandegaTimor-Leste nian.

Lae, ita la presiza lisensa ida, maibe ita presiza atu selu ba armazen ka kustu tratamentu nian ba sasan saida deit ne’ebe mak ita importa ka exporta ona liu husi Portu Dili.

Iha kazu balun, ita presiza lisensa husi Ministeriu Saude (MOH), maibe ida ne’e mos depende ba sasan sira. Exemplu hanesan, ita presiza lisensa atu importa ka exporta medikasaun balun.

Mesmu ami mak hanesan agensia ne’ebe responsavel ba jestaun sasan sira tama sai fronteira nian iha Timor-Leste, agensia governu sira seluk bele mos iha sira nia rekerementu spesifiku sira seluk. Exemplu hanesan, se ita importa ka exporta hahan, ita presiza lisensa ida husi Ministeriu Agrikultura no Peskas. Iha kazu barak, tipu sasan sei determina se agensia governu sira seluk sei involve ka lae. Agensia sira bele inklui : Autoridade Portuáriu Timor-Leste (APORTIL); Ministeriu Saude; Ministeriu Transporte e Komunikasaun; Ministeriu Turismu, Komersiu no Industria; Polícia Nacional de Timor-Leste; Ministeriu Petroliu e Rekursu Minerais.

Iha kazu balun, ita presiza lisensa importasaun ka exportasaun husi Ministeriu Agrikultura e Peskas (MAF), maibe ida ne’e depende ba tipu sasan sira. Exemplu hanesan, ita presiza lisensa importasaun ka exportasaun ba animal moris sira ka ba produtu hahan sira. Ita bele hetan informasaun liu tan kona ba MAF iha ne’e

Iha kazu balun, ita presiza lisensa importasaun no exportasaun husi Ministeriu Transporte e Komunikasaun, maibe ida ne’e depende ba tipu sasan sira. Exemplu hanesan, Ita presiza lisensa atu importa vehikulu ne’ebe mak menus husi tinan 5.

Iha kazu balun, ita presiza lisensa importasaun no exportasaun husi Ministeriu Turismu, Komersiu e Industria (MTTI), maibe ida ne’e depende ba tipu sasan sira. Exemplu hanesan, ita presiza lisensa atu exporta besi tua.

Sim iha – Artigu 2 Kondisaun no Prosedimentu sira atu Observa Relasiona ho Importasaun MotornProibisaun sira (Dekretu Lei 30/2011) proibidu importasaun vehikulu liu husi tinan lima nian. Ida ne’e inklui: Kareta pasenjeiru ki’ik no kareta uza kahur; kareta rekresional; vans ka minivans; microlets; kareta pasenjeiru sira ho kadeira 20 ka menus; kareta komersial ki’ik no trek ho kapasidade tula menus husi tonelada hat (4).

Iha kazu balun, ita presiza lisensa importasaun ka exportasaun husi Ministeriu Petroliu e Rekursu Minerais (MPMR), maibe ida ne’e depende ba tipu sasan sira. Exemplu hanesan, ita presiza lisensa atu importa kuantidade petroliu ka mina komersial sira.

“Konsignador” maka ida ne’ebe intende atu simu sasan sira. Ida ne’e normalmente importador ka ema ida nia naran ka entidade legal ida iha direitu atu reklama sasan sira husi transportador sira iha fatin destinasaun nian. Kosignador jeralmente konhesidu nain legalmente ba sasan sira ba objetivu Alfandega nian.

“deklarante” maka ema natural ka legal ida ne’ebe mak autoriza ona husi Alfandega atu kumpri tuir obrigasaun taxa sira relasionadu ba rejime deklarasaun Alfandega nian. Iha termu pratikal, deklarante maka hetan autorizasaun atu tau deklarasaun no dokumentu suporta sira seluk ba iha sistema ASYCUDA World ba prosesu importasaun no exportasaun nian. Deklarante legalmente responsavel ba informasaun ne’ebe fornese mai ho lolos no klaru. Deklarante bele importador ka exportador, ka ema ida ne’ebe halo aktu reprezenta ema seluk, hanesan Despaxante Aduaneiru ne’ebe rejistu ona.

Iha kazu balun, ita presiza lisensa importasaun no exportasaun husi Polícia Nacional de Timor-Leste, maibe ida ne’e depende ba tipu sasan sira. Exemplu hanesan, ita presiza lisensa importasaun atu importa armas, amunisaun no material explosivu sira.